เรามักตั้งคำถามว่า ทำไมกินยาปฏิชีวนะหรือยาฆ่าเชื้อแล้ว ไม่หายจากโรค (ติดเชื้อ) เสียที? หรือทำไมหายไปแล้ว เพียงระยะเวลาไม่นาน จึงกลับมาเป็นอีกซ้ำแล้วซ้ำเล่า ไม่หายขาด? หลายท่านมักสงสัยว่า ทำไมถ้าเป็นยาปฏิชีวนะแล้ว จะต้องกินยาทุกวันจนครบกำหนด แม้ว่าจะไม่มีอาการของโรคก็ตาม อันนี้เป็นปัญหาสำคัญทีเดียว เนื่องจากคนส่วนใหญ่ยังไม่ค่อยเข้าใจ เกี่ยวกับการรักษาด้วยยาปฏิชีวนะ ทำให้บางครั้งหยุดยาก่อนกำหนด หรือไม่กินตามเวลาที่แพทย์สั่ง หรือกินผิดวิธี ทำให้ปริมาณยาที่ได้รับ ไม่สามารถกำจัดเชื้อโรคได้ ทำให้เกิดการดื้อยาของเชื้อแบคทีเรียค่อนข้างมาก

แบคทีเรียคืออะไร?

ก่อนที่จะเข้าสู่เรื่องราวของการดื้อยา เรามาทำความรู้จักแบคทีเรียสักเล็กน้อยก่อนนะคะ แบคทีเรีย คือ จุลชีพหรือสิ่งมีชีวิตขนาดเล็ก ซึ่งมีทั้งชนิดที่มีประโยชน์และมีโทษต่อมนุษย์ เมื่อกล่าวถึงแบคทีเรียที่ดื้อต่อยาปฏิชีวนะ มักจะให้ความสนใจกับการดื้อยาของแบคทีเรียก่อโรคเป็นลำดับแรก เพราะเห็นได้ชัดเจนจากการเกิดปัญหา ในการรักษาโรคติดเชื้อ เนื่องจากเชื้อจะไม่ถูกยับยั้ง หรือทำลายด้วยยาปฏิชีวนะที่เดิมเคยใช้ได้ผล อย่างไรก็ตาม การดื้อต่อยาปฏิชีวนะ อาจพบในแบคทีเรียกลุ่มจุลชีพประจำถิ่น (normal flora) ซึ่งปกติอาศัยอยู่ในร่างกายมนุษย์โดยไม่ก่อให้เกิดโรค แต่จะทำหน้าที่ในการป้องกันร่างกาย จากการติดเชื้อของแบคทีเรียก่อโรค การเกิดการดื้อต่อยาปฏิชีวนะของแบคทีเรียเหล่านี้ อาจไม่เห็นผลโดยตรงต่อมนุษย์ แต่จุลชีพประจำถิ่นเหล่านี้ จะเป็นแหล่งสะสมของสารพันธุกรรม (gene) ที่ควบคุมการดื้อยา และพร้อมที่จะถ่ายทอดให้แก่เชื้อแบคทีเรียก่อโรคได้ตลอดเวลา และสำหรับยาปฏิชีวนะนั้น เป็นคำที่ใช้เรียกสารเคมีที่มีฤทธิ์ในการยับยั้ง หรือทำลายเชื้อแบคทีเรีย ได้แก่ ยากลุ่ม penicillins

การออกฤทธิ์ของยาปฏิชีวนะ

การออกฤทธิ์อาจจะเป็นเพียงการยับยั้ง การเจริญเติบโตของเชื้อหรือฆ่าเชื้อ สำหรับการออกฤทธิ์ของยาปฏิชีวนะ แบ่งเป็น 4 กลไก คือ

ทำไมใช้ยาแต่ไม่ได้ผล?

ความล้มเหลวของการรักษาด้วยยาปฏิชีวนะนั้น อาจเกิดได้จากหลายสาเหตุ ได้แก่

การดื้อยาปฏิชีวนะ

แบคทีเรียมีการพัฒนาตนเอง ให้สามารถทนต่อการทำลายด้วยยาปฏิชีวนะ หรือที่เรารู้จักกันว่า การดื้อยา ซึ่งมีความรุนแรงมากขึ้น เป็นตามเทคโนโลยีของการผลิต และการใช้ยาปฏิชีวนะตัวใหม่ๆ การดื้อยาของแบคทีเรีย เกิดขึ้นจากการเปลี่ยนแปลงทางพันธุกรรม (mutation) ของแบคทีเรีย โดยการเปลี่ยนแปลงนี้ อาจเกิดขึ้นที่ส่วนของสารพันธุกรรมหลักของเชื้อที่เรียกว่า โครโมโซม โครโมโซมนั้นประกอบด้วยยีน (gene) ที่จะแสดงออกเป็นลักษณะต่างๆ ของเชื้อมากมายรวมทั้งการดื้อยา ยีนที่ควบคุมการดื้อยานี้ สามารถถ่ายทอดจากแบคทีเรียตัวหนึ่งไปยังอีกตัวหนึ่งได้ง่าย จึงทำให้เกิดการแพร่กระจายการดื้อยา จากเชื้อหนึ่งไปสู่อีกเชื้อหนึ่งได้รวดเร็ว

การดื้อยาเกิดขึ้นได้อย่างไร?

การดื้อยาของแบคทีเรีย เชื่อกันว่าเกิดขึ้นได้ 2 วิธี คือ

เมื่อเชื้อดื้อยาแล้วจะเป็นอย่างไร?

เมื่อเชื้อแบคทีเรียดื้อยาปฏิชีวนะ ก็เท่ากับว่าเชื้อสามารถทนทานต่อการทำลายมากขึ้น ซึ่งหมายความว่า เชื้อมีความรุนแรงในการทำให้เกิดโรคมากขึ้น รักษาหายยาก และเมื่อเกิดการดื้อของเชื้อต่อยาชนิดหนึ่ง มักจะมีการดื้อต่อยาหลายๆ กลุ่มตามมา ทำให้มียาที่จะให้เลือกใช้น้อยมาก หรืออาจไม่มียาใดรักษาได้ในที่สุด

แก้ปัญหา...เชื้อดื้อยา

จากที่กล่าวไปทั้งหมดจะเห็นว่า การใช้ยาปฏิชีวนะอย่างถูกหลักการ ทำได้ยากกว่ายารักษาโรคทั่วไป เนื่องจากมีหลายประเด็นที่ต้องอาศัยความรู้ และความเชี่ยวชาญเฉพาะ ดังนั้น เมื่อเกิดความเจ็บป่วยที่สงสัยว่าเกิดจากการติดเชื้อ จึงไม่ควรลองรักษาตัวเองด้วยการซื้อยาปฏิชีวนะมากิน โดยไม่ได้ปรึกษาแพทย์หรือเภสัชกร เพราะหากเคราะห์ดีความเจ็บป่วยนั้น อาจจะบรรเทาลงได้ ตรงกันข้ามหากโชคร้ายการใช้ยาเพียงครั้งเดียว ก็อาจก่อความเสียหายกับตัวท่านได้มากมาย เช่น โรคลุกลามจนถึงขั้นรุนแรง เกิดการติดเชื้อแทรกซ้อน เป็นต้น นอกจากนี้ การใช้ยาปฏิชีวนะไม่ถูกหลักการ ยังมีผลกระทบต่อสังคมด้วย เช่น การกระตุ้นให้เกิดเชื้อแบคทีเรียสายพันธุ์ดื้อยาได้อย่างรวดเร็ว ทำให้เป็นอุปสรรคต่อการรักษาโรคติดเชื้อนั้นในอนาคต เราทุกคนมีส่วนร่วมในการลดปัญหาดื้อยา ด้วยการใช้ยาให้ถูกต้องทั้งขนาดและเวลา ตามคำแนะนำของแพทย์หรือเภสัชกร หากเราไม่ช่วยกันวันนี้ อนาคตเราไม่มียารักษาเลยก็ได้นะคะ

คำแนะนำเกี่ยวกับการใช้ยาปฏิชีวนะ

ภญ. อัมพร อยู่บาง